Alevilik tarihi

Alevî–Bâtınî dinî i'tikadının tarihî gelişim süreci^[1] ve Türklerin İslâmiyete girişi

Alevîlik inancı, Anadolu'nun Müslümanlaşması sürecinde önemli izler bırakan, Hoca Ahmed Yesevî, Ebu'l Vefâ, Kutb'ûd-Dîn Haydar, Hacı Bektaş-ı Veli, Ahi Evran, Taptuk Emre, Yunus Emre ve Abdal Musa gibi önemli dînî şahsiyetlerin fikirleriyle yapılandırılmıştır. Ayrıca Alevîlik, Hallâc-ı Mansûr, Seyyid Nesîmî, İsmâ‘il Safevî (Hatai) ve Pir Sultan Abdal ile Hubyar Sultan'a da ayrı bir ehemmiyet vermektedir. Şah İsmâ‘il Safevî, Alevîlik inancının Anadolu'da yayılmasında çok önemli ve etkin bir rôl oynamıştır.^[2] Alevîlik inancının, Anadolu'ya gelen Hacı Bektaş-ı Veli sayesinde ve ozanların nefesleriyle hayat bulduğuna inanılmaktadır.

1. ^ Not 1: Tarihî süreç içerisinde çeşitli tarikât ve mezheplere olan yakınlığı açısından aşağıdaki yelpaze içerisinde göreceli olarak konumlandırılabilir:
   • Şîʿa-i Muhlîsîn: Sünnîler ve Zeydîler
     • Şîʿa-i Ulâ (Ehl-i Sünnet vel Cemaat):
       Hanefîlik, Malikîlik, Şafiîlik ve Hanbelîlik
       • Şâfiî Mezhebi'nden ayrılan “Zâhîrîler”:
         “İmâm Dâvud-u Zâhîrî” ve “İmâm Ebû Muhammed İbn-i Hazm el-Endülüsî”
       • Hanbelî Mezhebi'nden çıkan “Selef-i Sâlihîn”:
         “Takiy'ûd-Dîn İbn-i Teymiyye”
         • Ghulat Selef'îyyûn: Vehhabilik
     • Zeydîlik: Betr'îyye/Sâlih'îyye, Cerîr'îyye/Süleyman'îyye, Yemen Zeydiyyesi (Kâsım'îyye, Hadâv'îyye, Muhteria, Mutarrif'îyye) ve Alavîler (Nâsır'îyye, Kâsım'îyye)
       • Ghulat Zeydiyye: Cârûd'îyye, Nâim'îyye ve Ya'kûb'îyye
   • Haricîler: Ezarikâ, Sufr'îyye, Necedât, Acâride ve İbâz'îyye
     • Ghulat Haricîlik: Yezîd'îyye ve Meymûn'îyye
   • Ghulat Şîʿa: Sebe'îyye, Keysân'îyye (Muhtâr'îyye/Keysân'îyyet-ûl-Hullas, Hâşim'îyye (Harb'îyye, Muâv'îyye/Cennâh'îyye (Hâris'îyye), Beyân'îyye), Râvend'îyye (Rizâm'îyye (Ebu Müslim'îyye (Sinbâd'îyye, Berkûk'îyye, Havâl'îyye), Muhammira (Mukannaʿîyye, Hürremdîn'îyye (Bâbek'îyye, Mazyâr'îyye, Kızılbaşlar), Kûl'îyye), İshâk et-Türk'îyye), Riyâh'îyye), Kebr'îyye), Hattâb'îyye, Bezîg'îyye, ve Hattâb'îyyet-ûl Mutlâka
   • Şîʿa-i Bâtın'îyye (İbn-i Meymûn): Hallâc'îyye, Hulûl'îyye, Alevîler (Tasavvufî-Bâtınîler), Hulmân'îyye ve Karmatîler (Ebû Saʿid'îyye, Cennâb'îyye)
     • Ghulat Bâtıniyye: Hâkim'îyye (Dürzîler) ve Sabbah'îyye (Elemûtlar)
   • İmamiye Şiası: Bâtınî İsmâilîyye ve İsnaaşeriyye
     • İmamiye-i Seb'îyye (İsmâilîlik)/Yedicilik: El-İsmâʿîliyyet'ûl-Hâlisa (Yediciler), Mustâlîlik ve Nizarî İsmailîlik
     • İmamiye-i İsnâ‘aşer'îyye/Onikicilik: Alevîlik ve Câferîlik (Ahbâr'îyye, Usûl'îyye)
     • Ghulat İmamiyye: Mûgır'îyye, Mansûr'îyye, Azâkıra, Albâ'îyeyye (Ulyâ'îyye), Zemm'îyye, Ayn'îyye, Mim'îyye, Sîn'îyye, Muhammise, Şûray'îyye, Gurâb'îyye, Zübâb'îyye ve Nusayr'îyye
   • Mu'tezile: Vâsıl'îyye, Huzeyl'îyye, Nazzâm'îyye, Hâitı'îyye, Bişr'îyye, Mâ'mer'îyye, Muzdâr'îyye, Sumâm'îyye, Hişâm'îyye, Câhiz'ıyye, Hayât'ıyye, Cûbbâ'îyye ve Befşem'îyye
     • Ghulat Mu'tezile: Hâbit'îyye ve Hımâr'îyye
   • Şemân'îyye'den İslâmiyet'e bağlananlar: Babâîlik (Vefâ'îyye, İlyâs'îyye (Lokman Baba (Haydarîlik (Bektâş'îyye – Hacı Bektâş (Dedebabalık – Balım Sultan))), Aybek Baba (İshâk'îyye, Burak'îyyûn), Behlül Baba, Sarı Saltık Baba), Kızılbaşlık)
   • İslâmiyet'ten çıkan Dinler: Haşhaşilik, Nusayrîlik, Dürzîlik, Hurûfîlik, Nûktâvîlik (Noktacılık), Şeyhîlik (Ahisâ'îyye), Bâbîlik, Bahâîlik ve Ahmedîlik
   • İslâmiyet ile hiçbir zaman alâkalı olmayanlar: Yarsanilik, Yezîdîlik, Zerdüştlük, Zurvanizm, Mazdekçilik, Mani dini, Sâbiîlik, Budizm, Işıkçılık ve Nebatiler
     Kaynaklar:
     1. Mustafa Öz, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, Ensar, İstanbul, 2011.
     2. Balcıoğlu, Tahir Harimî, Türk tarihinde mezhep cereyanları, Kanaat Kitabevi, Ahmed Said tab'ı, Hilmi Ziyâ neşriyâtı, 1940.
2. ^ Jurdi Abisaab, Converting Persia: Religion and Power in the Safavid Empire, London, 2004.